Çevre Bileşenleri - Kentsel Gelişim Kentsel Kimlik ve Doğal Çevre Bileşenleri

[Serap]

Çevre Bileşenleri - Kentsel Gelişim Kentsel Kimlik ve Doğal Çevre Bileşenleri

Kentlerin doğusu, gelismesi ve kentsel kimlik kazanması; sit-situasyon kosulları ile birlikte topografya, iklim, toprak ve hidrografik özellikler vb. doğal çevre bilesenlerine bağlı olduğu gibi, kentte yasayan nüfusun miktarı ve etkinliklerinin karsılıklı etkilesimlerinin de bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Sjoberg; kentlerin doğus ve gelismesini etkileyen ana etmenin öncelikli olarak uygun çevre kosullarının sunduğu avantajlar ve bu avantajın zamanla, teknoloji ve sosyal örgütlenmeyi de destekleyerek kentsel büyümeyi ve kent kimliğinin farklılasmasını beraberinde getirdiği görüsündedir. (Arslanoğlu,1998,7-16, Karadağ, 2000,112-118, Pacione, 2001,317).

Osmanlı döneminde, geleneksel ekonomisi tarıma dayalı kentler, zaman içinde artan nüfus ve üretime paralel olarak, ticaret, imalat sanayi ve ardından bu sektörler için gerekli araç-gereç üretimine yönelmistir. Örneğin Batı Anadolu kentlerinin demografik yapılarında dikkat çeken etnik çesitlilik, bir yandan kentlerde sosyal ve kültürel açıdan kozmopolit bir toplum mozaiği olustururken, diğer yandan özellikle ticaret ve küçük zanaatlarda çesitliliği arttırmıs ve kent ekonomisinin canlanmasını sağlamıstır. Hatta ileriye doğru, kentte söz konusu bu üretim alanlarında uzmanlasma artmıs ve kentin sosyokültürel kimliğini tamamlayan bir de ekonomik kimlik yüklemistir (Tunçdilek, 1986,75). Süphesiz kentlerin bu sosyo-kültürel ve ekonomik kimliklerinin sekillenmesi ve çesitlilik kazanmasında, kentin yerlestiği alanın ve çevresinin doğal çevre bilesenlerinin rolü de göz ardı edilemez.

Cumhuriyet dönemi, tüm bu süreçler açısından, Anadolu kentleri için bir değisim, hatta yeniden yapılanma dönemi olmustur. Kentler, eski
kimlikleri çevresinde yeni fonksiyonlar kazanarak büyümüsler ve değismislerdir. Nitekim kentlerin bugünkü kimliği, kentin yerlestiği alanın doğal çevre bilesenlerinin bir sonucu olarak sekillenen çevre potansiyelleri ve buna eklemlenen sosyoekonomik ve kültürel özelliklerinin kent yasamına yansımalarının ortak bileskesidir. Cumhuriyet sonrası dönemde, hızla kimlik değisimine uğrayan kentlerimizde, bu süreçte biryandan ekonomik hayatın çesitliliği artarken, diğer yandan kent ekonomisine yeni sektörler-fonksiyonlar eklenmistir. Benzer bir değisim ve çesitlilik kentin fiziksel yapılanmasında, mimarisinde, kamuya açık ortak kullanım alanlarında, kent hizmetlerinde ve sosyal örgütlenme biçimlerinde ve genel olarak kentin günlük yasam aktivitelerinde de kendini göstermistir (Karadağ, 2000-2006). Ülkemiz kentleri için, yukarıda sözü edilen kimlik değisimi ve yeni kimlik kazanımları, dün olduğu gibi bugün de devam etmektedir.

20. yüzyıl sonlarında geleneksel kentsel arastırma literatürüne “kentsel kimlik” baslıklı yeni bir konu eklemistir. “Kentsel kimlik” konulu arastırmaların odağında, “kentsel kimlik nedir, neden önemlidir?”, “kentlerin birbirinden ayırt edici özelliklerini tayin eden kentsel kimlik elemanları nelerdir?” ve “kentsel kimliğin tayininde çevresel
bilesenlerin yeri ve önemi nedir?” sorularına verilecek yanıtlar sorgulanmaktadır.

Bir kenti diğerlerinden ayıran özellikler, kentin yerlestiği alanın doğal, ve toplumsal (beseri) çevre bilesenlerinin karsılıklı iliskileri çerçevesinde ortaya çıkan coğrafi peyzaj ve bunun kent kültürüne yansımaları olarak açıklanabilir (Haapala, 1998,14, Karadağ, 2006). Diğer bir anlatımla kentsel kimlik, kent ve çevresi arasındaki karsılıklı etkilesimden doğmus biriliskisel kimliktir. Söz konusu çevre bilesenlerinin farklılasması kentsel kimlik elemanlarının da farklılığına ve değisimine yol açmaktadır. Örer, Doxiadis’in çevresel sınıflandırmasına dayanarak kentsel kimlik elemanlarının; çevresel kimlik ve toplumsal kimlik seklinde, birbirini tamamlayan iki ana öğeden olustuğunu kaydetmistir. (Örer, 1993,21, Sekil 1).

Çevresel kimlik, kentin mekân organizasyonuna ait bir kimlik tanımı olup bu kimlik doğal çevre bilesenlerinin etkileri olarak değerlendirilebilir.
Kentlesme süreci bağlamında incelenen doğal çevre bilesenleri (sit ve situasyon), yukarıda ifade edildiği gibi kentin yerlestiği alanın topografyasını olusturan özellikler ile iklim rejimi, hidrografik
potansiyel, bitki örtüsü ve toprak kaynaklarını kapsamaktadır (Koçman, 1991, Sekil 1 ve 3).

Kentsel kimliğin ikinci öğesi, kentin sosyoekonomik yapısından kaynaklanan beseri ve kültürel çevre bilesenleridir (Sekil 1). Kültürel
bilesenler, kent toplumunun kültürel ve sosyal geçmisi ile gelisim düzeyi bağlamında, nüfusunun demografik profili, ekonomik yapı ve
gereksinimleri, gelenek,görenek ve inanç sistemlerini kapsar. Özetle, beseri / kültürel bilesenler, kent halkının demografik, kurumsal ve
kültürel yapısına iliskin özelliklerini içerir ve kentte ortak bir kültürün (kollektif bellek) olusumu şekillenmesi açısından son derece önemlidir (Örer, 1993, 23 - Beyhan-Ünügür, 2005,81). Kentsel kültür, insan-çevre iliskilerinin hareket noktası olan eylemlere kaynak olusturur. Bu nedenle kent kültürü, çoğunlukla kent kimliği ile esdeğer anlamda düsünülmekte ve çoğu zaman biri diğerinin yerine kullanılmaktadır. Ancak burada kentin çevresel ve kültürel kimlik bilesenlerinin, gelisim sürecinde kentin yerlestiği alanın doğal çevre unsurlarının temel rol oynadığını unutmamak gerekmektedir.

Bilindiği gibi kent; doğal çevre, insan ve onun eserlerinden olusan organize bir yerlesim birimidir. Herhangi bir yerde, kentin varlığı ve gelismesi daha çok doğal çevrenin sağladığı imkanlara ve kaynaklara bağlıdır. Daha açık biranlatımla, doğal çevre faktörlerinin (konum, jeolojik yapı ve yersekilleri, iklim özellikleri, su ve toprak kaynakları,
bitki örtüsü) yeterli imkânlar sunması durumunda kent yerlesmesi güç ve devamlılık kazanır. Üretimi artırma ve çesitlendirme çabaları, sanayilesme, ulasım ve ticaretin gelistirilip yaygınlastırılması, sosyal ve ekonomik ihtiyaçların karsılanması ve kültürel olusum bütünüyle doğal çevre faktörlerinin yapısal organizasyonuna, yani bu faktörlerin dengeli isleyisine bağlıdır (Koçman,1991, Pacione, 2001,322 Sekil 2).

Bununla birlikte, kentlerin yapısal dönüsümlerini anlayabilmek, kentin yakın ve uzak çevresiyle kurduğu iliskilerin analiziyle mümkündür.

Kentlerdeki değisimin en önemli göstergeleri;
* kente özgü ekonomik fonksiyonların
değisimi,
* bunun kentin fiziksel çevresine yansıması
ve
* toplumsal tabakalanma ile yönetim/denetim biçimindeki farklılasma
seklinde sınıflandırılabilir. (Karadağ, 2000-2003).

Günümüzde kentlesme ve kentsel kimlik olgusunun arastırılmasında daha çok sosyoekonomik ve demografik faktörler incelenmekte,
kent varlığının temelunsuru olan “doğal çevre bilesenleri” ihmal edilmektedir. Oysa kentlesme süreci üzerine etkili faktörleri; sosyal, kültürel ve tarihi faktörler ile doğal çevre faktörleri olarak iki
ayrı grupta incelemek mümkündür.

Kaynak: Ege Coğrafya Dergisi