Tunceli Yöresi Halk Oyunları

[Kedi]

Tunceli Yöresi Halk Oyunları

tunceli halk oyunları - halk oyunları - tunceli yöresi kıyafetleri

Yörede oyunlar genelikle düğünlerde, nişanlarda ve bayramlarda oynanır. Oyunlar merkez ilçede ve bazı ilçelerde farklılık gösterir. Bazı oyunlar bazı ilçelerde daha çok oynanır.
Yöreyi temsil eden ve Türkiye genelinde yarışmalara katılan bir folklor ekibi yoktur. Ancak okullar düzeyinde ilk ve orta dereceli okullarda folklor çalışmaları yapılmakta ve il merkezinde folklor yarışmaları düzenlenmektedir.
Bu yarışmalarda birinci olan ekipler çevre illerde yapılan bölgesel folklor birinciliklerine katılmaktadırlar. Halk Eğitim Müdürlüğü'nce 1985 yılında ili temsil edebilecek bir folklor ekibinin kurulması için çalışmalar başlamıştır. Ayrıca bazı ilçelerde de bu alanda çalışmalar yapılmaktadır. Yöre folkloru zengin olup, sistemli bir çalışma ve organizasyon olduğu taktirde Türkiye genelinde beğeni kazanacak bir folklor ekibi kurulabilir. Tunceli Kültür Derneği folklor ekibi yörede beğeni kazanmıştır.

Yörede oynanan başlıca oyunlar:
1. Üç ayak oyunu
2. Cezayir
3. Cirit
4. Nare
5. Ağır Hava
6. Lorke
7. Karaçor oyunu
8. Yol havası
9.. Körkes varvarı
10. Halay
11. Düğüne toplama (varvara slemanı)
12. Tanzara
13. Gelin ağlatma
14. Hançer
15. Baskan (Kiz oyunu)
15. Gövent
16. Pülümür halayı
17. Kol oyunu
18. Deliley (Üç ayak)
19. Barasor
20. Bir ayak, iki ayak
21. Kına Oyunu
22. Simsim
23. Kemal Çavuş
24. At Oyunu
25. Temur Ağa
26. İğ oyunu

Çocuklann oynadığı oyunlar :
Salon oyunları :Yüzük kimde, Vuran Kim, Tek-Çift, pisi pisi, El üstünde kaydırmaca ve bilmeceler.
Açık havada oynanan oyunlar:Saklambaç, Mendil kapmaca, Körebe, Kutu kutu pense, Kon kon kelebek, Güvercin taklası,Top top kadife, Beş taş, çelik çubuk, Bilye, Sek sek sal, Yakan top, Çift atlama , Üç ayak atlama, Nal bir, Seğirtme değnek, Halat çekme, Cırbır, Çuval yarışı, İğne iplik yarışı, Yumurta yanşı ve Gülle atma gibi oyunlar yörede çocukların oynadığı başlıca oyunlardır.
Tunceli il merkezinde 2000 yılının Temmuz ayının son haftasında 1. Munzur Kültür ve Doğa Festivali yapıldı. Tunceli Valiliği, Belediye Başkanı Siyasi Parti ve Sivil Toplum örgütlerinin destek vereceği 6. Munzur Kültür ve Doğa festivalinin aynı tarihte geleneksel bir şekilde kutlanması beklenmektedir. Festival boyunca yöre kültürü, müziği, folkloru, ve yaşam biçimi yörenin tarihi, ve Turistik yöreleri tanıtılacak. Sanatçı ve bilim, kültür alanında uzman kişilerce etkinlikler ve paneller düzenlenecek ve halk konserlerinin düzenlenmesi beklenmektedir. 2005 yılında festivalin daha çoşkulu olacağı tahmin edilmektedir.
1960'lı yılardan sonra değişen diğer yaşam biçimleri gibi giyim kuşamda da değişmeler olmuştur. Eski yöresel giysiler önemini yitirmiş, yerine modern giysiler kullanılmaya başlanmıştır. Bölgede görülen bazı giysiler sırasıyla şöyledir ;

KADIN GİYİMİ :1950 yıllarına kadar kadın giyimi tamamiyle mahalli özellikler göstermekteydi. Genellikle elde dokunan kumaşlardan yapılmış giysiler kullanılıyordu. Ev bezi adı verilen bu kumaşlardan genellikle don ve gömlek kullanılıyordu. (İç giysiler) Kadınlarda bu gömleğin üzerine eğin dokuması denilen işlik giyilirdi. Işliğin üzerine ise 3-4 kattan oluşan etek şeklindeki elbiseler giydirilir ve bu elbiseye "peşli" adı verilir.
Bele kuşak bağlanır, kuşağın üzerine ise ' kejik" adı verilen ipek şerit sarılır. Püsküller elbisenin etrafında sallanır, başlarına ise fes adı verilen yuvarlak ve işlemeli başlıklar geçirirlerdi.
Eski yıllarda yukarıda sayılan özellikleri gösteren giysiler daha sonraki yıllarda özellikle Pertek, Ovacık, Çemişgezek, Hozat ilçelerinde yerini şalvar ve onun üzerine giyilen elde örme kazak ve hırkalara bırakmıştır. Yukarıda sayılan ilçeler ve merkez ilçe Pülümür, Nazımiye ilçelerinde değişen ekonomik koşullara bağlı olarak yöresel giysiler yerini daha hafif kumaştan yapılmış şalvara, daha sonralari ise entari adi verilen giysilere bırakmıştır.
ERKEK GİYİMİ
Mahalli erkek giysilerinde de kadın giysilerinde görülen özellikleri bulmak mümkündür. 1950'li yıllara kadar erkek iç giysileri elde dokunan don ve gömlekten oluşmaktaydı. Dış giysiler ise mintan adı verilen kalın kumaştan dokunmuş gömlekten oluşmaktaydı. Bunun üzerine kuşak ve başlarına "puşi" adı verilen şeritler geçirilirdi. Donun üzerine ise genel olarak tüm ilde görülen şalvar giyilirdi. Elde örülen goçik ve hırka mahalli giysilerin tipik örnekleridir. Hayvan derisinden yapılan çarık, ayakkabı yerine kullanılırdı.
Kolsuz keçeden yapılmış paltolar, dokumadan yapılmış kollan püsküllü gömlek ve bol pantolon.Yakasız gömlekten oluşan şal-sepil bölgeye özgü karakter taşımaktadır.Yünden yapilmiş renkli çoraplarda giyilir.Baş kısım ise şapka devrimine kadar el örgüsü başlik ve puşi daha sonralan şapka giyilmeye başlanır.
Günümüzde dahi bu yerel giysilere rastlanmakta ama herşey gibi bu gelenek de önemini yitirmektedir. Günümüzde daha çok fabrika dokumasından giysiler bu yerel giysilerin yerini almıştır.
Yöre yaşantısıyla sıkı ilişkisi olan olan orta oyunları, köy- kent, tüccar - köylü ilişkilerini konu alır. Soğuk kış gecelerinde, düğünlerde, bayramlarda, kahvelerde oynanır. Oyuncular temsil ettikleri kişilerin karakterlerini gösterebilmek için çeşitli giysiler giyerler. Amaç çevredeki kişilere hoşça vakit geçirtmek ve onların ilgilerini belirli noktalarda toplamaktır.
Orta oyunlarının bazıları şunlardır ;

ÇIFTÇI OYUNU
1. ÇİFTÇİ OYUNU: Merkez Yolkonak Köyünden derlenen oyun, köylü ile yarıcı arasındaki ilişkileri anlatır.Kambur ve yaşı bir çiftçi köye gelir ve kendisine bir ağa arar.Köylüler bu çiftçiyi ağaya götürürler. Çiftçi ağadan yarım kilo buğday, iki öküz ve barınacağı bir ev alarak işe başlar. Aldığı buğdayın yarısını yer, yarısını da eker.
Ancak bir yaban domuzu her gece ekin tarlasına gelerek ekini yer. Domuzun açtığı zarardan bıkan çiftçi tüfeğini alarak, her gece tarlaya gider ve nöbet tutar. Uzakta gördüğü bir karartıyı domuz sanarak ateş eder. Koşup yanına gider, birde ne görsün :domuz diye kendi kardeşini vurmuş. Üzülür, ah vah eder .Çiftçi kardeşini gömdükten sonra ağanın yanına gider. Ağa yerli ürün elde edemediği için onu azarlar ve kovar. Çifçinin bütün yalvarmaları fayda etmez.
2. REŞİT İLE HURŞİT: Mazgirt ilçesinde derlenen oyun yine ağa köylü ilişkileri anlatır. Ağanın Reşit Hurşit adında iki fedaisi vardır. Bunlar yüzlerini boyayarak ve çeşitli elbiseler giyerek ağayla çelişkisi olan kişileri döverler.

3.DARI EKİMİ:Pertek ilçesine bağlı Pınarlar Bucağı'nda derlenmiştir. Oyunculardan biri çiftçi olur, tohum torbasını alır. Toprağı ekiyormuş gibi yaparak tohumu izleyenlerin üzerine atar. Sonra da sopayla öküzleri çifte koşuyormuş gibi yaparak tarlayı sürer. Aradada "hoo babam ho" di - seslenerek ekime devam eder. Sonra ekin biçme zamanı gelir. Başka bir oyuncu kadın kıyafetine girerek çiftçinin karısı rolünde sahneye girer. Çift çinin yanına gelir. Eşkiyanın kardeşini öldürdüğünü, davarları alıp gittiğini söyler. Adam karısının bu sözlerini yanlış anlar, ekini biçmeye devam ederek:
- Ne diyorsun ? Çerçi mi gelmiş ? Gerekiyorsa kendine iyi bir elbise al.Nasıl olsa bu yıl darımız bol, öderiz der. Kadınla erkek arasındaki bu konuşmalar yanlış anlamalarla bir süre devam eder. Sonunda çiftçi kardeşini öldürdüğünü anlar, telaşla eve gelir, tüfeğini (bir ağaç dalı ) alır. Aceleyle doldururken tüfek ateş alır ve karısına isabet eder. Çiftçi ölen karısının üzerine kapanır ve ağlar. Böylece oyun biter.

BECERİKSİZ ŞAŞKIN ADAM:Yörede oynanan çoban oyunlarıindandır. Oyun ağa ile çoban arasında geçer. Ağa Şaşkın bir adamdır. Bir gün çoban telaşla ağanın yanına gelerek kardeşini vurdular der. Ağa kardeşinin öcünü almak için hazırlanarak dışarı çıkar. Bir şeyler unutarak tekrar geri döner. Bu hareket bir kaç kez yinelenir. Ağanın tekrar dışarı çıkışında ayağına diken batar. Bu kez de dikeni çıkarmak için uğraşır. Sürünerek tekrar içeri girer. Bu davranışlarıyla içerdekileri güldürür.

HACI OYUNU :Mazgirt ilçesi Sülüntaş Köyünden derlenmiştir. Aracı ile ham arasında geçer. Aracı (Komisyoncu) kurnaz bir kişi, Hacı ise saf bir köylüdür. Bir gün aracı Hacı'ya:
"Gel seni Tanrı katına çıkarayım" diyerek Hacı'nın beline bir ip bağlar. Daha sonra ipi tavanda bir halkaya bağlar ve hacıyı tavana doğru çeker. Sonra aniden bırakarak yere düşürür. Oyun izleyiciler tarafindan ilgiyle izlenir.

FAKİR KÖYLÜ :Pertek ilçesi Pınarlar Bucağı'ndan derlenmiştir. Köylü ile tüccar arasında oynanan oyunda köylü tüccara pamuk satarak tüccarlardan bez almak ister. Bir süre geçtikten sonra tüccar bez vermeyince, köylü pamuğunu geri alır. Bu duruma sinirlenen tüccar eve giderek karısını döver ve evden kovar. Komşular araya girerek durumu yatıştırır.

KÖYLÜ ŞEHİRDE : Pertek Pınarlar Bucağı Tozkoparan Köyü'nden derlenen oyunda köylü kentte bulunan bir yakın akrabasının evine gider ve bir süre iş arar. Bu arada karşilaştığı bazı olaylar ve kente uyumsuzluğu çeşitli konuşmalar ve oyunlarla canlandınlır. İzleyicileri güldürür.

GELİN İLE ARAP :Pertek Tozkoparan Köyü'nden derlenen oyun gelin, damat ve arap arasında oynanır. Arapın başına gazlı bir elek konur. Damat'ın ağzına tütün yerine saman doldurulmuş, bir kepçe vardır. Arap geline sataşmak isteyince damat kepçede bulunan samanı arabın başına doğru üfler ve Arabın başındaki elek tutuşarak yanmaya başlar. Arap telaş içinde kaçışır ve çevredeki izleyiciler tarafindan ilgiyle izlenir.

ALİ İLE FATOŞ : Mazgirt ilçesi'nde derlenen oyunda konuşmalar ve davranışlar ilgi çeker. Ali ile Fatoş birbirlerine aşık iki sevdalıdır. Ali, yüzü una bulanmış ve takma sakal takmış üstü başı yırtık bir kişidir. Fatoş, yöre giysilerini giymiş bir erkektir. Davul zurna eşliğinde alınan gelinler,çeşitli konuşmalrla birbirlerine karşı sevgilerini belirtirler.Ali, Fatma'ya bazı giyecekler ve hediyeler vadeder, Fatma bunların bir kısmını beğenir, bir kısmını reddeder. Oyun bu şekilde güldürü türünde konuşmalarla devam eder.

Tunceli de "oyun havası" denildi mi en başta halay tertibini hatırlarlar. Başlıcalarının adlarını sıraladığımız çeşitlerin önemce mertebeleri tabiatıyla bu alfabe sıralamasına göre değildir: Berde Bir Ayak Delilo Esi (Ayşe) Oyun Havası Hapanoz'dan Yüklediler Horum iki Ayak Karaçor (Garaçor) Kol Oyunu Levzer (Oyun havası) Lorge Rakaçu Tıntınge (Dıntınge) Tamzara Üç Ayak Havası Vilik... Çoğu oyun adları kendi türküsünden bir kelime bir şahıs lakabı bir yer adı dağlı diyaleğinden (ağzından) bir sıfat kimi de türküsünün adıyla müşterek kalan bir atıftır dört bir bucağımızda (yöremizde) olduğu gibi...
Oyun çeşitleri bakımından yörenin her köyü aynı zenginlikte değildir.
Tunceli halkının epeyce bir kısmı -Anadolu'nun diğer bazı yerlerinde de olduğu gibi- Alevîliği aleniyette (açıkta) tutagelmişlerdi. Bu bakımdan bir Hozat bir Ovacık veya bir Kalan ezgisinin bir Sivas veya bir Tokat ezgisinden farkı yoktur. "Sazbend" denilen aşıklar vaktiyle bağlama elde Hatayî Nesimî Pîr Sultan Kaygusuz Abdal Harabî Veranî (Viranî) ... gibi Anadolu Alevî şairlerinin halis Türkçe deyişlerini çalar ve söylerlermiş. Onlar bunlara 'dej' diyorlar ki tamamen 'deyiş' demektir. Meselâ; "Açıldı Cennet kapısı / L' ü gevherdir yapısı" gibi. Onlar da vaktiyle cemiyetlerinde ağır ve hızlı kısımlardan bileşik semalar oynarlarmış.
Tunceli'nin en önemli oyunları Haley (Halay)'dır. Halaydan başka Kol oyunları eski bir ilçe adını taşıyan Karaçor oyunu sonra İki Ayak Üç Ayak oyunları Tamzara Dello (Delilo) Horum oynanır. Birde oyun fasıl tertibi verelim: Karaçor Üç ayak Dello Tamzara Horum Ağaç Oyunu ve birde Kol Oyunu.
Bunlardan yarı idmancılık (sportif) işi Ağaç Oyunu şöyle oynanır:
Elinde büyük bir ağaç veya sopa bulunan biri en önde durur. Onun arkasında ellerinde küçük kısa değnekler bulunan birkaç kişi birbirlerini arkalarından tutarlar. Oyun başladığı zaman en öndeki harekete geçip elindeki ağacı arkadakilere savurur. Onlar da kendilerini müdafaa ederler (savunurlar).
Kadınlar da halay havalarının sözlerini söyleyip oynarlar. Bazı yerlerde kadın erkek karışık oynarlar: "Hanım nereye gidersin / Canım nereye gidersin" gibi türküler söyler oynayanların alınlarına para yapıştırırlar. Bu para çalgıcılarındır.
Birde Gövenk adlı oyunları vardır. Oda karma oynanılır. Tunceli'de Leyla ile Mecnun'dan parçalar Munzur üzerine ezgiler anonim türküler vakalar (olaylar) üzerine yakılmış türküler de söylerler.
Vaktiyle eşkıya baskınlarından çok zarar görmüş olan Çemişgezek'te şehir içinde kemençe gibi tutularak çalınan keman tef davul zurna köylerde bağlama çalınır. Çemişgezekliler de halay çekiyor Kol oyunu Tamzara Üç Ayak oynuyor. Elazığ'ın Şeve Kermak oyunu ve Şakıldım tabiri onlarda da var. Evvelce düğünlerde alay önünde yaya veya atlı olarak Kılıç Kalkan da oynarlarmış. Çemişgezek'te davul zurnalı bir oyun faslının parça sıralaması şöyledir: Cezayir (Peşrev) Ağır Hava Üç Ayak Güzeller Yol Havası Düğüne Topama Gelin Ağlatma Dello Yerli Türküler Köroğlu ve At Oyunu.
Kalan'da bazı Alevî bakiye ezgilerinden başka Üç Ayak Cezayir Köroğlu Kemal Çavuş Havası Bir Ayak İki Ayak oyun havaları Lorge oyun havası bir de Gövendi Oyunu yürütülür ki Güvende'dir.

OYUNLARIN ÇALGILARI
Meydanlarda ve Kapalı Yerlerde: Davul-Zurna
At oyunu - Halay Erkek.
Başerkek -
Beşayak - Halay Erkek.
Birayak -
Cengi harbi -
Dalilo Daliloy - Halay Erkek Kadın Karma.
Delilo Deliloy - (Bak. Dalilo)
Dello Delloy