Tanzimat Fermanı (3 Kasım 1839)
3 Kasım 1839'da okunan Tanzimat Fermanı, Türk tarihinde demokratikleşmenin ilk somut adımıdır. Abdülmecit döneminde Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa tarafından okunmuştur. (Gülhane Parkı'nda okunması nedeniyle) Gülhane Hatt-ı Hümayunu veya Tanzimat-ı Hayriye de denir.
Tanzimat Fermanının İlan Nedenleri - Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa meselesinde Avrupa'nın desteğini almak
- Avrupa'nın Osmanlı iç işlerine karışmasını önlemek
- Fransız İhtilali'nin milliyetçilik etkisini azaltmak
- Gayrimüslimleri devlete bağlamak
Bu fermanla devlet kendisini yenilemesi gerektiğini söylemiştir. Fermanda yer alan başlıca konular: - Tüm vatandaşların can, mal ve namus güvenliğinin sağlanması,
- Yargılamada açıklık, (hiç kimse yargılanmadan idam edilemeyecek (hukuk devleti özelliğini yansıtır))
- Vergide adalet,
- Erkeklere dört yıl mecburi askerlik,
- Rüşvetin ortadan kaldırılması,
- Herkesin mal ve mülküne sahip olması, bunu miras olarak bırakabilmesi. (Özel mülkiyet güvence altına alındı. Müsadere kaldırıldı)
- Bu ferman sayesinde padişahların yetkileri meclislere ya da kişilere devredilmiştir. Buradaki amaç, iktidarı saraydan alıp bürokrasiye vermek ve devlet yönetiminde merkezîleşmeyi sağlamaktı.
- Fermanda verilen bütün sözlerin tamamen yerine getirilememesine rağmen bu çabalar, çağdaşlaşmaya ve cumhuriyet fikrine önayak olmuştur.
Önemi:
1-Kişi ve devlet hakları karşılıklı olarak düzenlenmiştir.
2-İlk kez padişah gücü üzerinde kanun gücü egemen olmuş, padişahın yetkiler sınırlandırılmıştır.
Not: Bu özelliklerle ferman anayasal nitelik kazanmıştır.
3-Azınlıklar hukuksal olarak müslüman halka eşit hale getirilmiştir.
4-Azınlıkların askere alınması öngörülmüş askerlik bir vatan görevi haline getirilmiştir.
5-Vatandaşın mülkiyet hakkı devlet garantisi altına alınmıştır.
6-Batıyı daha iyi anlayan aydınlar yetişti.
7-Batılılaşma hareketleri bundan sonra daha da yoğunlaştı.
8-Osmanlı Devletinde anayasacılığın başlangıcıdır.
9-Tanzimat fermanı halk iradesiyle değil, padişah iradesiyle çıkmıştır. Bu nedenle halk tarafından tam olarak anlaşılamadı.
Tanzimat Fermanı’nın istenilen şekilde uygulanmayışının temel sebepleri şunlardır : - Batı’ dan alınan yeniliklerin derinliğine anlaşılamamış olması, sadece şeklen benimsenmiş olması.
- Azınlıklara verilen hakların büyük devletleri tarafından istismar edilmesi. Büyük devletlerin , azınlıkların haklarını koruma adı altında fermandaki ilgili maddeye dayanarak, Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmaları ve bunun, Tanzimat Fermanı’nın uygulanmasını Osmanlı Devleti açısından zorlaştırması.
- Tanzimat Fermanı ile amaçlanan ıslahatları yapacak kadroların olmaması.
Bu nedenlerden dolayı, Osmanlı tebaasını dil, din, ırk ayrımı gözetmeksizin Osmanlı vatandaşlığı altında birleştirmeyi hedefleyen Tanzimat Fermanı, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını önleyememiş, devlet içinde iki başlılığa yol açmıştır.
Tanzimat Fermanı'nın okunmasından I. Meşrutiyet'in ilanına kadar geçen dönem, Osmanlı tarihinde Tanzimat Dönemi olarak anılır.