ÜNİTE 1

İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKUNA İLİŞKİN GENEL BİLGİLER

İŞ HUKUKUNUN TANIMIİş hukuku statü hukuku hükümlerine bağlı olanlar dışında,bir iş sözleşmesine dayanarak ücret geliri karşılığında bir başkası adına ve ona bağlı olarak işçi statüsü altında çalışanlar ile bunları çalıştıran işverenler arasındaki iş ilişkilerini düzenleyen zorunlu kuralların tümüdür.İş sözleşmesinin tarafları arasındaki hukuki ilişki;işveren adına ve hesabına iş görmesine yol açarak,işçiyi işverene bağımlı kılar.İşçinin;işverene işin yapılması ile yürütüm biçimi ve koşulları yönünden bağlı olması teknik,iş görmesi karşılığında işverenden sürekli ve düzenli bir gelir elde etmesi ekonomik ,denetim ve yaptırım yetkileriyle de donatılmış bulunan işverenin gözetimi ve yönetimi,eşdeyişle otoritesi altında işgörmesi ise hukuki yönden işverene bağımlılığı ifade eder.

Bu nedenle;kendi adına ve hesabına bağımsız olarak çalışan esnaf ,sanatkar ve serbest meslek sahipleri ile iş sözleşmesi dışında istisna akdi vekalet akdi gibi konusu yine insan emeği olan başka sözleşme türlerine bağlı olarak çalışan müteahhitler ile i sahipleri ve vekiller ile müvekkilleri arasındaki iş ilişkileri bu hukuk dalının düzenleme alanı dışında kalır.

İŞ HUKUKUNUN KONULARIİş hukuku kuralları ile düzenlenen iş ilişkileri,bireysel iş ilişkileri ve toplu(kollektif) iş ilişkileri ve sosyal güvenlik hukuku olmak üzere üçe ayrılır.

İşçi ve işveren arasındaki bireysel nitelikteki iş ilişkilerini düzenleyen kurallar ;iş hukukunun bireysel iş hukuku diye adlandırılan bir dalını oluşturur.Örneğin ; bir iş ilişkisinin kurulması,düzenlenmesi,son bulması ve sonuçları ,çalışma yaşamının denetlenmesi v.b başlıklar altında ifade edilebilecek konular bireysel iş hukuku kapsamında yer alır.

İşçiler ve işverenlerin sendikaları; işçi ve işveren sendikaları birbirleri ve devletle olan karşılıklı iş ilişkileri ile bu ilişkilerden doğan uyuşmazlıkları iş hukukunun,toplu iş hukuku olarak ifade edilen başka konu alanını oluşturur.Sendikalara üye olmak,üyelikten doğan hak ve yükümlülükler ,üyeliğin son bulması ve sonuçları,sendikaların kurulması,yönetimi ve faaliyetleri ,yetkileri toplu iş uyuşmazlıkları ,grev lokavt v.b konular toplu iş ilişkilerinin temel konularına örnek olarak gösterilebilir.Toplu iş hukukunun işçilerin ve işverenlerin sendikaları ile olan ilişkileri düzenleyen kuralları sendikalar hukuku;işçi sendikaları ile işveren,işverenler yada işveren sendikaları arasındaki ilişkileri ve bu ilişkilerden doğan uyuşmazlıkları düzenleyen kuralları ise,toplu iş sözleşmesi grev ve lokavt hukuku olarak adlandırılır.

Bir ülkede hiçbir ayrım gözetilmeksizin tüm bireyler yaşamları boyunca karşılaştıkları ya da karşılaşabilecekleri risklerin olumsuzluklarına karşı sosyal güvenlik sistemleri ile korunmaya çalışılır.Sosyal güvenlik sistemleri bu işlevlerini 3 temel araçtan yararlanarak yerine getirir.Bunlar sosyal sigortalar,sosyal yardımlar ve sosyal hizmetlerdir.Sosyal sigortalar karşılık ilkesine dayanır.Sosyal yardımlar ve hizmetler ise; çalışmayan yada çalışamayan ve bu nedenle de prim ödeneği olanağına sahip olmayan kesimlerin korunması hedeflenir.

İŞ HUKUKUNUN DÜNYADAKİ TARİHSEL GELİŞİMİ18. yy sonlarında İngiltere de yaşanan Sanayi Devriminin iş hukukunun doğup,gelişmesine yol açmıştır.Yoksullukla aşırı kapital birikimi arasında oluşan ekonomik dengesizlikler ,işsizlik ve ağır çalışma koşulları, kadın ve çoçukların sanayide acımasızca kullanımı ile bozulan aile birliği ve düzeni ,ahlakı bunalımlar ,fabrikalarda yer yer başlayan ayaklanmalar,makine kırımları,kanlı çatışmalar Sanayi Devrimini yaşayan toplumları büyük bir bunalıma sürüklemiştir.Bu arada işçiler henüz yasallaşmamız olsada kurdukları meslek örgütleri (sendikalar) içinde birleşerek haklarını toplu olarak savunma ve kazanma mücadelesi başlatıyordu.Sanayi Devriminin özellikle kadın ve çoçuk işçilerin zarar gördüğü ağır çalışma koşulları,kamuoyunu duygusal yönden etkileyerek din kurumlarını ,politikacıları ,sanatçıları harekete geçirmekte geçikmedi.Aynı gelişmeler İngiltereden sonra Sanayi Devriminin yaşandığı diğer ülkelerde de sergilendi.Böylece devletler ,iş ilişkileri ve yaşama karışmak zorunda kalarak iş hukuku kurallarını yapılandırmaya ve onlara işlerlik kazandırmaya başlamışlardır.

1802 yılında İngiltere de dokuma sanayinde çalışan çoçukların iş süreleri ve koşulları yönünden korunulmasını öngören ve çoçuk işçilerin günlük iş sürelerini 12 saat ile sınırlandıran kanun ,iş hukuku alanında dünyaya atılan ilk adım olmuştur.

İŞ HUKUKUNUN TÜRKİYEDEKİ TARİHSEL GELİŞİMİTürk İş Hukukunun gelişmesi Cumhuriyet Dönemi ile birlikte başlar.Bu yüzden iş hukukunun tarihsel gelişimini Cumhuriyet Öncesi ve Cumhuriyet Dönemi olarak 2 başlıkta inceleyeceğiz.

CUMHURİYET ÖNCESİOsmanlı İmparatorluğunda Sanayi Devriminin koşulları oluşmamış ve bu nedenle bir sanayi Devrimi yaşanmamıştır.İmparatorluğun tarım,hayvancılık,ticaret,ev ve el sanatlarına dayalı ekonomik yapısında 19.yy ortalarına dek önemli bir değişmede olmamıştır.İlk sanayileşme hareketleri 19.yüzyılın ikinci yarısında başlar.Osmanlı İmparatorluğunda ilk sanayileşme hareketleri Tanzimat ve Meşrutiyet döneminde başlamış ve ilk yazılı hukuk kuralları işlerlik kazanmıştır.

1865 yılında çıkarılan Dilaver Paşa Nizamnamesi ile Meaddin (maden) Nizamnamesi bunların ilk örnekleridir.Nizamnamelerde yer alan hükümlerle maden işletmelerinde işçi statüsüyle çalışanların iş ilişkileri ve yaşamında korunmaları hedeflenmiştir.

1877 yılında ise ülkemizin ilk medeni kanunu olan mecelle yürürlüğe girmiştir.Mecelle de işçi ve işveren arasındaki iş ilişkilerini sözleşme serbestisi ilkesine dayalı olarak liberal bir yaklaşımla irdeleyen hükümlere de yer verilmişti.

XX. yy başlarında ise II.Meşrutiyet ortamı içinde işçiler,dernekler çatısı altında kendi mesleki örgütlerini kurmaya ve topluca iş bırakma eylemine yönelmişlerdir.Geçerliliği XX.yy ortalarına dek sürdürecek Tatili Eşgal Kanunu giderek çoğalan işçi eylemlerini yasaklamak üzere 1909 yılında yürürlüğe konulmuştur.

CUMHURİYET DÖNEMİCumhuriyet Döneminde devletin çalışma yaşamına ilk müdahalesi 1921 yılında yürürlüğe konulan Zonguldak ve Ereğli Havzai Fahmiyesinde Mevcut Kömür Tozlarının Amele Umumiyesine olarak Füruhtuna dair Kanun ve Ereğli Havzai Fahmiye Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile birlikte başlamıştır.Kanun hükümleriyle Ereğli ve Zonguldak kömür madenlerinde çalışan işçilerin günlük çalışma süreleri 8 saat ,yer altı işçilerinde asgari çalışma yaşı 18 olarak belirlenmiş,zorunlu çalışma yasaklanmış,asgari ücretlerin üçlü bir komisyon tarafından saptanılması ilkesi benimsenmiş,işçilerin konut sorunu ele alınarak kömür işçileri ile ilgili ilk sosyal sigorta kolları (hastalık,ihtiyarlık,iş kazası) yürürlüğe konmuştur.

Ülkemizde bireysel iş ilişkileri ilk kez 1926 yılında yürürlüğe konulan BORÇLAR KANUNUNUN ‘hizmet akdi’ başlığı altında yer verilen hükümleriyle düzenlemeye başlamıştır.

1929 Ekonomik Bunalımı sonrasında çeşitli ülkelerde izlenmeye başlayan karma ekonomi modeli Türkiye içinde bir esin kaynağı olmuştu.Yetişkin işçilerin yanı sıra kadın,genç,ve çoçuk işçileri çalışma yaşı ,süreleri,işin nitelik ve koşulları yönünden koruyan Umumi Hıfsızıhha Kanunu işte böyle bir ortamda hazırlanarak yürürlüğe konmuştur.Gelişen sanayi ile birlikte canlanan ekonomik yaşam işçi ve işverenlerin iş yaşamlarını düzenleyecek bir iş kanunun yürürlüğe konulmasını gerekli kılmıştır.TBMM de 1936 günü kabul edilen 3008 sayılı iş kanunu işte böyle bir gereksinimle hazırlanıp Resmi Gazetede yayınlanmasından 1 yıl sonra yürürlüğe konulmuştur.Ülkemizde bireysel iş ilişkileri ve yaşamı 1937 ile 1967 yılları arasında yani 30 yıl boyunca 3008 sayılı iş kanunu hükümleriyle düzenlenmiştir.

1945 yılında önce Çalışma Bakanlığı kurulmuştur.Aynı yıl 4772 sayılı İş Kazalarıyla Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortası Kanunu ile ülkemizde ilk kez bir sosyal sigorta koluna işlerlik kazandırılmıştır.Ayrıca 4792 sayılı Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu aynı yıl içinde hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur.1946 yılında Cemiyetler Kanunu değiştirilerek sendikaların kurulup mesleki faaliyette bulunabilmeleri meşru hale getirilmiştir.Aynı yıl yürürlüğe konulan bir kanunla İş ve İşçi Bulma Kurumu kurulmuştur.1949 yılında kamu görevlerine yönelik olarak önceki tarihlerde kurulmuş olan çeşitli kurum ve kuruluşlara ait yardım ve biriktirme sandıkları ise 5434 sayılı kanun ile kurulan TC.EMEKLİ SANDIĞI çatısı altında bir araya getiriliyordu.1951 yılında yürürlüğe konulan bir kanun ile önce hafta tatili günü için yarım ücret ödenmesi

ilkesi benimsenmiş daha sonra 1956 yılında yapılan değişiklikle de yarım ücret ,tam ücrete dönüştürülmüştür.

1961 Anayasasında Türkiye Cumhuriyetinin nitelikleri kapsamında sosyal hukuk devleti ilkesinede yer verilmiştir.İlk kez iktisadi ve sosyal haklar ve ödevlerde Anayasa hükümleriyle düzenlenmektedir.Böylece o döneme dek süregelen grev ve lokavt yasağıda kaldırılmıştır.

1964 yılında yeni bir iş kanunu tasarısı hazırlanıp TBMM sunuldu.Bu tasarı ancak 1967 yılında 931 sayı ile kabul edilerek yürürlüğe girebilmiştir.931 sayılı İş Kanunu 3008 sayılı İş Kanunundan sonra yürürlüğe giren 2. İş Kanunu olmuştur.

931sayılı İş Kanunu kabulü sırasında TBMM de yapılan şekil hataları yüzünden 3 yılı aşkın bir uygulamadan sonra ,şekil ve biçim yönünden tümü ile iptal edilmiştir.Böylece hiç köklü değişiklik gerektirmeyen 1475 sayılı İş Kanunu 1971 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

1971 yılında 1479 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar Ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Ve Sigortalar Kurumu Kanunu yürürlüğe konmuştur.Bu kanunla işçi ve memur kesimleri dışında bağımsız çalışanların sosyal güvenlik gereksinimlerinin karşılanması hedeflenmiştir.Ülkemizde bireysel iş ilişkileri halen 22.05.2003 yürürlüğe konulan 4857 sayılı İŞ KANUNU ile düzenlenmektedir.

İŞ HUKUKUNUN HUKUK BİLİMİ İÇİNDEKİ YERİ

İŞ HUKUKU özel ve kamu hukukuna ait özellikleri bir arada bulunduran karma,bağımsız,kendine özgü bir hukuk dalı olarak kabul edilir.

İŞ HUKUKUNUN TEMEL İLKELERİ

1. İşçinin Korunması İlkesi

2. İşçi Yararına Yorum İlkesi

3. İşçiyi Koruma ve Yardım

4. İşçinin Kişiliğinin Tanınması

5. İşçilerin Yönetime Katılmaları

6. Toplu İş Hukukunda Tarafların Özerkliği

7. Nisbi Emredici Norm

8. Bireysel Hukukun Toplu Hukuka Dönüşmesi