MEHMET SİYAH KALEM EKOLÜ

“Mehmet Siyah Kalem gurubu içinde ele alınan resimler, bazılarının üzerindeki – sonradan atıldığı anlaşılan – imzadan ötürü bu adla anılır. Türkistan’da yapılmış olduğu kabul edilen Topkapı Sarayındaki bu resimler içinde sultanın iki portresinin bulunduğu “Fatih Albümü” adlı derlemede yer alır. Çeşitli çevre ve dönemlerden gelen eserlerin arasında yer alan resimlerdeki figürler belli bir biçim değerine sahiptir. Koyu ve az sayıda renk kullanılarak yapılmış olan resimlerin bir kısmı rulolardan kesilerek albüme yerleştirilmiştir. Resimlerin bazıları ipek, bazıları da kaba Çin kâğıdına yapılmıştır. Bilim adamlarının Şamanizm dünyasını yansıttığı konusunda birleştikleri resimlerde kuvvetli bir Çin sanatı etkisi egemendir. Resimler Asya kültür ortamında yaşamış insanların gündelik hayatını yansıtır. Göçerler, sıradan insanlar, dervişler, Budistler, şamanlar, Hıristiyan keşişler ve doğaüstü varlıkların oluşturduğu sürekli hareket halindeki toplumsal sahneler söz konusudur.
Mehmet Siyah Kalem adı altında bir araya toplanan resimlerle ilgili stilistik ve ikonografik araştırmalar:
- Bunların tek bir sanatçıya ait olmadıklarını
- Benzerliklerin aynı ekole mensup sanatçılardan kaynaklandığını
- Resimlerin Topkapı sarayında I. Ahmet döneminde (1603–1617) albüm haline getirilmelerinden sonra çizgisel üsluplarından dolayı bu isim altında toplandıkların
- 14.-15. yüzyıllarda Türkistan’da yapıldıklarını gösterir.
Resimler genel olarak:
1- Göçebe hayatını yansıtan günlük yaşam sahneleri
2- Devlerin ve demonların (cinler) yer aldığı soyut tasvirler olmak üzere iki konuya yer verilir. Günlük yaşam sahneleri büyük bir gerçekçiliği, soyut tasvirler ise olağanüstü bir hayal gücünü yansıtır.

Görüldüğü Osmanlı sarayına sadece batı etkileri değil doğu etkileri de minyatür sanatına geçmiştir. Fatih’in Akkoyunlularla siyasi ilişkileri Şiraz, İsfahan ve Tebriz gibi tasvir sanatında ileri gitmiş şehirlerdeki sanatçıları İstanbul’a çekmiştir.
Osmanlı devrinde minyatür sanatı sarayın beğenisi ve koruyuculuğu altında gelişir. 16. yüzyılda saray için çalışan sanatçı ve zanaatçıların oluşturduğu Ehl-i Hiref teşkilatının çoğunluğunu nakkaşlar oluşturuyordu. Bu kişiler sanatın tüm kollarında yaratılan üslupları ve motifleri yaratmıştır. İmparatorluğun çeşitli bölgelerinden gelerek saray nakkaşhanesinde toplanan nakkaşlar ortak bir form dili ve desen repertuarı yaratarak klasik Osmanlı sanatının oluşumunu belirlemiştir.

SAZ ÜSLUBU

Osmanlı sanatının klasik çağını biçimlendiren sanatçılardan biri 16. yy ikinci yarısındaki eserlerini bildiğimiz Şahkulu’dur. Adı 1520 tarihli Ehl-i Hiref maaş defterlerinde saptanan Şahkulu’nun Tebriz’den geldiği, Amasya’da bir süre kaldıktan sonra İstanbul’a geçtiği bilinir. Çalışmaları Kanuni tarafından beğenilmiş, nakkaş başı olarak görevlendirilmiş, İran tasvir özelliklerini öğrencilerine aktarmıştır. Tasvirlerini Kara Memi ve Alican şeklinde imzalayan sanatçılar Şahkulu’nun öğrencileridir. Peri resimleriyle ünlenmiş olan Velican da aynı üslubun temsilcisidir. Albümlerde toplanmış olan saz üslubundaki resimler, siyah mürekkep ve fırça ile, boyanmamış zeminli kağıt üzerine yapılmıştır. Çalışmalar İslam sanatında 14 ve 15. yüzyıllara kadar inen bir resim geleneğine bağlanır. Konturların ön planda olduğu bu gelenek 18. yy Osmanlı kaynaklarında “saz üslubu” veya “saz yolu” adıyla geçer.
İran üzerinden gelen Uzakdoğu motiflerini içeren saz üslubu Osmanlı nakkaşhanesinin müzehhipleri ve musavverlerince, minyatür üslubunda ayrı bir kol halinde uygulanmıştır.
— Bitkisel bezemeler: sivri uçlu kıvrık hançer yaprakları, Çin tarzında stilize çiçekler olan hatayiler
— Efsanevi hayvanlar: Ejder, simurg (zümrüd-ü anka kuşu), chilin
— Orman hayvanları: Aslan, kaplan, fil, geyik, tavşan
— Kuşlar: sülün, turna
Ve
Periler bu konuda çalışan sanatçıların severek işledikleri motiflerdir. Saz üslubundaki ejder tasvirleri doğa ile ilgili motif ve simgelerle dolgulandırılmış alanlarda devinim halinde gösterilmiştir. Ejder-simurg mücadelesi ile simgeselleştirilen “karşıt güçlerin savaşı” kavramı sık görülen temalardandır. Detaylarıyla ince bir zevkin ürünü olan peri resimleri de Uygur-Selçuklu giysi ve yüz özelliklerini yansıtır. Saz üslubundaki çiçek ve dal resimleri de üslubun karakteristiği olan hançer yapraklarıyla öne çıkar.
Topkapı sarayı sünnet odası cephesindeki çini panolarındaki desenlerin de Şahkulu ve öğrencileri tarafından tasarlandığı düşünülmektedir.