Yerin Katmanları ve Özellikleri Nedir ?
Yerin Katmanları ve Özellikleri Hakkında Bilgi
Yeryuvarlağı, iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bunlara geosfer adı verilir. Geosferlerin yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır.
A. YERKABUĞU
Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır. Yerküre’nin en hafif ve en ince tabakasıdır. Yer zamanla yüzeyden itibaren soğuyarak dış kısmında bir kabuk oluşmuştur. Yer yuvarlağını kuşatan bu kabuk, sert ve aynı zamanda iç kısımlardaki sıcaklığı koruyucu bir özelliktedir.
Yeryüzünden itibaren ortalama 33 km derinliğe kadar uzanır. Yerkabuğu, bileşimleri ve yoğunlukları birbirinden farklı iki tabakadan oluşur. Yer kabuğu SİAL ( Silisyum - Alüminyum ) ve SİMA ( Silisyum - Magnezyum ) olarak iki katman halinde sıralanır. Sialin yoğunluğu 2,7 gr/Cm³ iken simada bu yoğunluk 2,9 gr/ Cm³ tür.
Özelliği:
- Ortalama kalınlığı 33 km.dir. Bu değer karalarda 80-90 km.ye kadar çıkarken, okyanus tabanlarında 7-10 km.ye kadar iner.
- Yer kabuğunda yüzeyden derinliklere doğru her 33 metre inildikçe sıcaklık 1 °C artar. Bu değere jeotermal ısı basamağı denir.
- Derinlik arttıkça yoğunlukta artar, dolayısıyla basınçta artar.
- Üst bölümünde kıtaları oluşturan taş yapılı Sial katmanı yer alırken bu katmanda silisyum ve alüminyum mineralleri yoğunluktadır.
- Alt bölümünde ise sıcaklık nedeniyle plastiki yapıda, silisyum ve magnezyum minerallerinden yapılı sima katmanı yer alır.
- Bu katmanda yoğunluk 2,7 – 2,9 gr/cm3 civarındadır.
1. Granitik Kabuk (Sial)
Bileşiminde silisyum ve alüminyum olduğundan bu ismi almıştır. Yoğunluğu 2,7 – 2,8 gr/cm3 tür. Katı halde bulunur. Kalınlığı okyanus tabanlarında az iken, kıta tabanlarında fazladır.
2. Bazaltik Kabuk (Sima)
Bileşiminde silisyum ve mağnezyum olduğundan bu ismi almıştır. Yoğunluğu 3 gr/cm3 dolayındadır. Sial’in tersine okyanus tabanlarında kalınlaşır, kıta tabanlarında incelir.
B. MANTO
Yer çekirdeğinin örtüsü durumunda olduğundan bu ad verilmiştir. Astenosfer adı da verilir. Yerküre’nin yaklaşık 33 km ile 2900 km derinlikleri arasında yer alır. Yer kabuğunun (taş kürenin) altında yer alan manto sıcak ve akışkandır. Üst ve alt manto olmak üzere iki guruba ayrılır. Mantonun yoğunluğu 3,5 - 6 gr/Cm³ , sıcaklığı ise 1200 °C civarındadır. Bu katman yer kürenin hacminin %80 i oluşturur. Yer kabuğu bu katman üzerinde levha adı verilen parçalar halinde yüzer durumdadır. Mantonun üst kısmındaki maddeler plastik özelliği gösterir. Sıvı haldeki manto malzemesine mağma denir.
Özellikleri:
* Yer kabuğu ile çekirdek arasındaki katmandır.
* Yerin derinliğine doğru 100 ila 2890 km arasında yer alır.
* Yer hacminin %80’ni oluşturur.
* Krom, nikel, demir, silisyum ve magnezyum minerallerinden oluşur.
* Yoğunluk ortalama 3,5-6 gr/cm³ civarındadır.
* Ortalama sıcaklık 1000 - 2000 ˚ C civarındadır. Sıcaklık üstten alta doğru artar.
* Sıcaklık ve yoğunluktan dolayı Konveksiyonel akıntılar oluşur.
C. ÇEKİRDEK.
En kalın ve ağır olan katmandır. Barisfer adı da verilir. Mantonun altından başlar ve Dünya’nın merkezine kadar uzanır. Yerin derinliğine doğru 2900 ila 6378 km arasında yer alır Kalınlığı 3478 kmdir. Demir - Nikel karışımı olan çekirdeğin yoğunluğu 10 gr/Cm³ ila 13,6 gr/Cm³ arasındadır. Yoğunluğu 10 gr/cm³ olan ve sıvı halde bulunan üst kısmına dış çekirdek denir. Bunun altında, yoğunluğu 13,6 gr/cm3 olan ve katı halde bulunan iç çekirdek vardır. Dünya’nın merkezinde sıcaklık 4500 – 5000 °C yi bulmaktadır.
Özellikleri;
- Oluşum sırasında demir, nikel gibi ağır minerallerin derinlere inerek oluşturduğu iç katmandır. Bu nedenle bu katmana “barisfer” (ağır küre) adı verilir.
- En kalın yer katmanıdır.
- Yoğunluğu 10 – 15 gr/cm³ civarındadır.
- Sıcaklık 5000 ˚ C üzerindedir. (6300 °C civarındadır.)
- İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katman halindedir.
YERKABUĞUNU OLUŞTURAN TAŞLAR
1. Püskürük (Mağmatik - Katılaşım) Taşlar
İç püskürük taşlar: Mağma, her zaman yeryüzüne kadar çıkamaz. Bazen yerkabuğunun belirli yerlerine sokularak katılaşır. Soğuma yavaş olduğundan iri kristalli olurlar. Bu taşlara örnek olarak granit ve siyanit verilebilir.
Dış püskürük taşlar: Mağmanın yeryüzünde soğuyup katılaşması sonucunda oluşur. Soğuma hızlı olduğundan kristalleşme ya hiç olmaz, ya da çok az olur. Bu taşlara örnek olarak andezit ve bazalt verilebilir.
2. Tortul (Sediment) Taşlar
• Mekanik (klastik veya kırıntılı) tortul taşlar: Akarsular, rüzgârlar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin aşındırdığı materyalleri taşıması ve çukur alanlarda biriktirmesi sonucu oluşurlar. Kiltaşı, kumtaşı(Gre), buzultaşı (moren) ve konglomera kırıntılı tortul taşlardandır.
• Kimyasal tortul taşlar: Sularda erimiş halde bulunan maddelerin kimyasal yollarla çökelmesi sonucunda oluşurlar. Kireçtaşı(kalker), traverten, kayatuzu, jips (alçı taşı) ve dolomit kimyasal tortul taşlardandır.
• Organik tortul taşlar: Canlı kalıntılarının üst üste birikerek katılaşması sonucu oluşurlar. Turba, linyit, taşkömürü, antrasit ve mercan kalkerleri organik tortul taşlardandır.
3. Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar
Püskürük ve tortul taşların, aşırı sıcaklık ve basınç altında kalarak değişime uğramasıyla oluşurlar. Bu tür taşlar, eski özelliklerini kaybederek yeni özellikler kazanırlar. Mermer, killi şist, kristalli şist, gnays ve kuvars başkalaşım taşlarının en yaygın olanıdır.
KITALARIN SERÜVENİ
Yer kabuğu üst mantoda, levhalar halinde yüzer durumdadır. Mantonun alt kısmı ile üst kısmı arasında sıcaklık, yoğunluk ve basınç farkından dolayı dikey yönde hareketlilik oluşur ki; bu harekete Konveksiyonel akımlar denir. Bu akımlar yeryüzünü kaplayan katı ve kırılgan kabuk parçalarının, levhaların hareket etmesine neden olmaktadır. Mantoda meydana gelen bu hareketlerden dolayı yer kabuğu da hareket eder. Bu hareket sırasında levhalar birbirlerinden koparlar, birbirlerini sıyırırlar veya birbirlerine çarparlar. Bunlar "uzaklaştıran", "yakınlaştıran" ve "yanal sıyıran" sınırlardır.
Günümüzde bilinen belli başlı levhalar şunlardır: Pasifik, Afrika, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Avrasya, Hindistan, Arabistan, Karayip, Kokos, Antartika, Nazka, Fiji ve Filipin levhaları.1915 yılında Alfred Wegener'in ortaya attığı kıtaların kayması teorisine göre levha adı verilen yapılar üzerinde duran yer kabuğu levha ile birlikte hareket eder. Böylece iç olaylar meydana gelir.
Derinlik arttıkça sıcaklığı artan yer içinde büyük boyutlu ısı akımları vardır.
İç kuvvetlerin ortaya koyduğu başlıca hareketler şunlardır:
a) Dağ Oluşum Hareketleri ( Orojenez )
b) Kıta Oluşum Hareketleri ( Epirojenez )
c) Volkanik Hareketler ( Volkanizma )
d) Seizma Hareketleri ( Depremler )
Benzer Konular 
